بختک یا فلج خواب...

نام بختك به این دلیل روی این كابوس گذاشته شد كه از گذشته افراد بر این باور بودند كه عجوزه‌ای زشت صورت، شب‌ها بدن جسمانی خود را ترك كرده و روی سینه قربانی خود می‌نشیند. فرد قربانی در چنین حالتی با احساس وحشت و در حالی كه به سختی نفس می‌كشد از خواب بیدار می‌شود گویی چیزی سنگین روی سینه‌اش سنگینی می‌كند و قادر به حركت نیست، انگار فلج شده است. این باور در بسیاری از فرهنگ‌های دنیا رایج است. در كشور ما هم هنوز به این حالت سنگینی و وحشت بختك گفته می‌شود.

بختک چیست؟

فلج خواب يا به اصطلاح عموم " بختک " با زمينه ژنتيکي در نتيجه استرسهاي روزمره به وقوع مي پيوندد و هيچگونه عارضه جسمي در پي ندارد.

بختك در واقع یك نوع كابوس است. خوابی كه واكنش احساسی بسیار ناخوشایندی را در فردی كه خوابیده به صورت ترس یا وحشت، درد، احساس افتادن از جایی، غرق‌شدگی یا مرگ ایجاد می‌كند. چنین خواب‌هایی می‌تواند با دلایل جسمی همچون تب بالا یا عوامل روانشناختی چون ضربه‌های روحی یا استرس در زندگی فرد مرتبط باشد یا ممكن است دلیل خاصی نداشته باشد.

مي توان با لمس بدن فرد يا صدا کردن اسم او، وي را از اين حالت خارج کرد. در ضمن گاهي اوقات فرآيندهاي ذهني خواب در زمان فلج خواب بروز مي کند و فرد حتي ممکن است در حالت بيداري و فلج، رويا ببيند که اکثر اين روياها هشدار دهنده و ترسناکند.

فلج خواب

فلج خواب(sleep paralysis) به حالت ناتواني درانجام حركات ارادي حين خواب اطلاق مي شـود.فلج خواب يـك تـجربـه ي دلــهره آور و هراس انگيزمي بـاشد. فـلـج خـواب اغـلب اوقات هنگام بيدارشـدن از خـواب و يـا در مـوارد نـادر در لحظه ي بهخـواب رفتن رخ ميدهد. فلج خواب از چند ثانيه تاچـند دقيـقه بـه طـول مي انجامد. 25 تا 30 درصدجـمعيت كشـور حـداقل يكبار در طول زندگي خوداخـتـلال فلج خـواب را تـجـربه كرده اند. فلج خوابميتواند در هر سني روي دهد.

علايم فلج خواب:

1- ناتواني در حركت دادن تنه، دستها و پاها و صحبت كردن (فرد از فرط ترس ميخواهد فرياد بكشد و براي بيدار شدن تقلا ميكند، اما گويي تلاش وي بي نتيجه است).

2- فلج تمام  و يا بخشي از عضلات اسكلتي ي بدن.

3- احساس خفگي و نزديك بودن زمان مرگ (گويي موجودي روي قفسه سينه ي شما قرار گرفته است).

4- وحشتزدگي و اضطراب.5- توهمات خواب(hypnagogic hallucinations): به توهمات شنيداري، ديداري و لمسي  رويا مانند اطلاق مي شود. احساس حضور يك انسان ديگر در اتاق، احساس فشردگي در قفسه سينه، ديدن سايه  افراد، ديدن منبع نوراني، شنيدن صداي افراد، شنيدن صداي قدمهايي كه نزديك ميشوند، ديدن شبح، تجربه خروج از بدن، احساس شناور شدن در هوا، شنيدن صداي بازو بسته .

آيا پاي شياطين در ميان است؟

در مورد پديده فلج خواب باورها و تفسيرهاي مختلفي در فرهنگ‌ها و جوامع مختلف وجود دارد. همانطور که گفته شد ايراني‌ها اين پديده را به نام «بختک» مي‌شناسند. بعضي‌ها هم از آن تعبير به جن‌زدگي مي‌کنند و تمام اتفاقاتي که براي فرد مي‌افتد به گردن ديوهاي بدسرشت و اجنه مي‌اندازند.

ايرلندي‌ها هم بر اين باورند که فلج خواب بر اثر دروغي که روز قبل گفته شده بروز مي‌کند. اما آنچه بارز است اين است که طي قرن‌ها باور عمومي بر اين است که اين مشکل با انواع اجنه و نفرين‌ها مرتبط است.

دماغ بختک را چنگ بزنيد!

عوام روايت ديگري از بختک داشتند. آنها بر اين باور بودند که بختک کنيز اسکندر بود! هنگامي که کلاغ به مشک محتوي آب حيات که اسکندر با خود از ظلمات آورده بود منقار زد و آب حيات بر زمين ريخت، اين کنيز بي‌درنگ مشتي از آن آب را برداشته و نوشيد و اسکندر که خشمگين شده بود به ضرب شمشير بيني او را کند و بختک از گل، بيني ديگري براي خود ساخت! بختک اگر کسي را ببيند که طاقباز خوابيده به سينه او مي‌جهد.

اگر در آن حال فرد بيدار شود، به بيني او چنگ بيندازد، بختک از بيم آنکه بيني‌اش کنده شود گنجي از گنجه‌ اسکندر را که مي‌شناسد رشوه خواهد داد تا دست از بيني‌اش بردارد!

چرا بختک ما را می گیرد؟

تحقيقات انجام شده نشان مي‌دهد، فلج خواب يک اختلال ژنتيک است و تمام افرادي که اين موضوع را تجربه مي‌کنند در سلول‌هايشان ماده‌اي به نام «HLA-DR2» دارند. از ديگر عواملي که مي‌توان براي فلج خواب در نظر گرفت اضطراب و استرس،‌ اختلال ترس و همچنين اختلال در نظم خواب است. به گونه‌اي که در برخي موارد افراد اظهار مي‌کنند زماني که روز خسته‌‌کننده يا پراسترسي را گذرانده‌اند، بيشتر از هميشه اين حالت سراغ‌شان آمده است.

از ديگر موارد ايجاد کننده اين حالت مي‌توان به تغييرات در سبک زندگي يا مصرف قرص‌هاي خواب‌آور و آنتي‌هيستامين‌ها اشاره کرد. گفته مي‌شود افرادي که به صورت طاق باز يا به اصطلاح به پشت مي‌خوابند، بيشتر به فلج خواب دچار مي‌شوند.

ساز و کار علمی ایجاد فلج خواب

در طی خواب در مرحلهٔ حرکات سریع چشم (REM)، یعنی مرحله‌ای که فرد خواب (رویا) می‌بیند، مغز انتقال پیام‌های عصبی به سوی  عضلات اسکلتی (به استثنای عضله دیافراگم و عضلات چشم) را متوقف می‌سازد، تا انسان رویاهای خود را برون ریزی نکند (یعنی مثلاً وقتی در خواب می‌بیند می‌دوید، از رختخواب بلند نشوید و شروع به دویدن نکنید).

هنگامی که شما قصد دارید از خواب بیدار شوید، مغز مجدداً کنترل عضلات را به دست می‌گیرد. اما گاهی اوقات، قبل از اینکه مغز کنترل عضلات اسکلتی را به دست گیرد و عضلات از حالت فلج بودن خارج گردند، انسان هوشیاری خود را باز می‌یابید که نتیجهٔ آن احساس ترس آور فلج بودن بدن خواهد بود.

نقطهٔ مقابل این عارضه زمانی است که برخی افراد هنگام دیدن رویا، دست‌ها و پاهای خود را تکان می‌دهند و یا در موارد شدید تر دچار خوابگردی(راه رفتن در حین خواب) می‌شوند.

آيا بختک خطرناک است؟

از هر ۱۰ نفر، ۴ نفر فلج خواب را تجربه کرده‌اند. معمولا اولین بار در سنین نوجوانی این پدیده تجربه می‌شود. ولی فلج خواب در هر سنی ممکن است، رخ دهد. کم‌خوابی، خوابیدن در زمان‌های نامنظم، استرس، و افسردگی دوقطبی، خواب‌آلودگی مفرط یا narcolepsy ، گرفتگی یا کرامپ عضلات پا در حین خواب و مصرف بعضی از داروها یا اعتیاد مرتبط با فلج خواب هستند. با این همه ممکن است یک شخص بدون داشتن هیچ کدام از این شرایط دچار فلج خواب شود.

تحقيقاتي که به‌تازگي انجام شده حاکي از آن است که بين 25 تا 30درصد از جمعيت کلي جهان، در طول عمر خود دست‌کم يک بار فلج خواب را تجربه کرده‌اند که در اين ميان 95درصد از آنها تجربه حوادث  وحشتناک را در خواب داشته‌اند. مجموع اين عوامل نشان مي‌دهد اين پديده شيوع بالايي دارد.

نکته مهم ديگر آن است که با توجه به نقش ژنتيک در بروز اين مشکل اگر يکي از اعضاي خانواده دچار اين مشکل باشد، احتمال اينکه ديگر اعضاي خانواده هم به آن مبتلا شوند، وجود دارد. از نگاه جنسيتي به طور معمول احتمال بروز فلج خواب در زنان دو تا چهار برابر بيشتر از مردان است.

اگرچه بسياري از افرادي که با اين مشکل مواجهند، از اتفاقاتي که مي‌افتد آگاه نبوده و دچار وحشت مي‌شوند، ولي اين فرايند اصلا خطرناک نيست و در عرض چند لحظه پايان مي‌يابد و هيچ گونه عارضه‌ جسمي را در پي نخواهد داشت.

نظر روان شناسان در مورد بختک :

دکتر عارفه مبشر (روان شناس): اختلالات خواب متنوع هستند که یکی از آن‌ها فلج‌ خواب است و در اصطلاح عامیانه به آن بختک می‌گویند.

وی توضیح داد: در اختلال بختک فرد در هنگام خواب، قدرت حرکت خود را از دست می‌دهد و دچارهراس شدید می‌شود و آن‌قدر می‌ترسد که گاه با فریاد، درخواست کمک می‌کند.

مبشر گفت: این اختلال همراه با احساس سنگینی بر روی قفسه سینه، فشار و خفگی است و در بعضی مواقع حتی احساس مرگ به فرد دست می‌دهد.

وی یادآور شد: بیشتر افراد در هنگام بیدار شدن از خواب دچار این حالت می‌شوند. این حالت در موارد نادری نیز هنگام آغاز خواب اتفاق می‌افتد.

این روان‌پزشک ادامه داد: این نوع اختلال خواب در بعضی موارد همراه با احساس شنوایی، لمس و بینایی است یعنی فرد احساس می‌کند افرادی را می‌بیند، صداها و قدم‌های راه رفتن را می‌شنود و یا یک چیزی را روی بدن خود احساس می‌کند که حالت لمس کردن بدن را دارد. این حالات، توهم هستند و واقعیت ندارند.

وی افزود: مدت زمان اختلال فلج‌خواب یا بختک معمولا چند ثانیه است و در موارد طولانی به مدت چند دقیقه اتفاق می‌افتد.

مبشر یادآور شد: فلج‌ خواب یا بختک در هر گروه سنی اتفاق می‌افتد و یک‌ چهارم افراد ممکن است این اختلال را در طول زندگی تجربه کنند. این اختلال در افرادی دیده می‌شود که دچار بی‌نظمی در خواب، کمبود خواب، استرس یا بیماری هستند. تغییر شرایط زندگی فرد و یا نوع داروهایی که مصرف می‌کند نیز می‌توانند موجب این اختلال شوند.

وی درباره روش‌های درمان اختلال فلج‌ خواب یا بختک گفت: بختک نیاز به درمان خاصی ندارد و فرد دچار این اختلال می‌تواند با رعایت بهداشت خواب از تکرار آن در دفعات بعدی جلوگیری کند. این مشکل تنها زمانی نیاز به درمان دارد که به همراه آن، فرد دچار بیماری‌های روان‌پزشکی مانند اضطراب باشد. همچنین اگر فرد بعد از دچار شدن بختک تا فردای آن روز احساس خفگی بر روی قفسه سینه کند و کارهای روزانه فرد با این احساس تحت تاثیر منفی قرار گیرند، نیاز به درمان و مراجعه به روان‌پزشک دارد.

چطور از شر بختک راحت شویم؟

فلج خواب يک اختلال خواب بي‌خطر است بنابراين مي‌توان با رعايت برخي موارد آن را از بين برد يا تکرارش را به حداقل رساند.
نخوابيدن به پشت، کاهش استرس، به اندازه کافي خوابيدن،‌ انجام ورزش‌هاي منظم، زياد غذا نخوردن و ننوشيدن کافئين همگي از عواملي است که مي‌تواند از چنين وضعيتي پيشگيري کند.

براي به دست آوردن سريع هوشياري بهتر است فرد سعي کند انگشتان دست و پا همچنين چشمانش را به شدت تکان دهد و به دنبال آن سرش را حرکت دهد. در مواردي که فلج خواب به مدت 6 ماه، دست‌کم هفته‌اي يک بار در فرد رخ ‌دهد بايد از دارو درماني استفاده کرد.

تعدادی از تجربیات فلج خواب یا همان بختک : (برگرفته از سایت یک پزشک)

علی :

دوست من که این مشکل رو داشت هم این رو می دونست. منتها با همه ی توصیه ی دکترها باز هم مشکلش حل نمی شد. تا وقتی که یه بنده خدایی یه دعا بهش داد گفت بنداز گردنت.
مسخره است! نه من نه اون اعتقادی به این چرت و پرت ها نداشتیم و نداریم اما خوب، از اون به بعد خوب شد!
حتی یه بار که دعا رو جا گذاشته بوده و حتی خودش هم حواسش نبوده شب دوباره دچار اون مشکل (بختک) میشه!!

الهه :

من وقتی بچه بودم تو سن ۸ و ۱۰ سالگی اینجور میشد اما مدتها این ایتفاق نیفتاد تا الان که ۲۲ سال دارم یعنی بعد از ۱۰ سال ۲ باره تجربه کردم اما این بار احساسم این بود که شیطان یا جن کنار من هست و میخواد وارد بدن و روحم بشه و تو همون عالم سوره قران ایته الکرسی رو که خوندم بهتر شد اینم بگم که واقعاا احساس میکنم این اتفاقی که دیروز افتاد واسم با بختک دوران بچگیم خیلی فرق داشت . چون تو بچه گی احساس میکردم تو بند و زنجیرم و یا در حال پرت شدن اما دیروز ظهر که این اتفاق افتاد رو به دست راست خوابیده بودم و یهووو تو گوش سمت چپم صدای باد طوفان بود و این هم حس میکردم که چیزی یا کسی کنارم هست. اولش تو اون عالم به اون شحص دشنام دادم اما صدای باد و طوفان تو گوش چپم بیشترر شد اما وقتی شروع کردم به ایه قرانی خوندن و صلوات اونوقت کم کم هم صدای باد و طوفان دور شد هم احساس ازادی بهتری کردم اما بازم نمیتونستم بیدار شم تا اینکه مامانم بیدارم کرد اما واقعا دیروز خیلی ترسیدیم نمیدونم این بحتک بود یا شیطان یا جن که می خواست به روح من نفوذ کنه و من با صلوات دورش کردم نمیدونم…….

حسن :

بنده ۲ بار برام اتفاق افتاده و هر ۲ بار به وضوح یادمه که چی دیدم و چی میشنیدم, اصلا به هیچ وجه قادر به تکان خوردن و بیدار شدن نبودم و هرچی تلاش میکردم نمیتونستم بیدار شم و تا اینکه یک هوویی از جا پریدم و از تختخوابم پایین افتادم. خیلی خیلی تشنم بودم و واقعا ترسیده بودم, دقیقا مثل لحظه ای هستش که آدم انگاری داره میمیره …

شادی :

حدود سه سال است که به این مشکل دچار شده ام ………اوایل بسیار میترسیدم و نمی توانستم درباره ی این موضوع با اطرافیانم صحبت کنم …..تااینکه این اتفاق تقریبا هر شب برایم رخ میداد تا جایی که مرا روانه ی روان پزشک کرد ……..البته دکتر حالات مرا به خیالات ناشی از فیلم های ترسناک ربط میداد ….اما نه دارویی برایم تجویز کرد ونه راه حلی برای این مشکلم پیش پایم گذاشت …….بعد از آن دیگر حتی از خواب رفتن نیز میترسیدم ……..شب ها تا صبح روی مبل بیدار مینشستم ……..حتی مادرم برایم از این دعا نویس ها دعایی هم گرفت تا گردن کنم اما آن هم فایده ای نداشت تا اینکه بعد از مدتی خود به خود قطع شد ……الان ماه هاست که این اتفاق برای رخ نداده است و تا به امروز هم دلیل ان را نمی دانم …

محمدرضا :

تا ۱۰ سالگی مرتبا خواب جن یا…و از این قبیل خواب ها میدیدم که با گفتن صلوات یا بسم الله از دستشان خلاص میشدم.تا اخرین بار با اتفاق خیلی عجیبی که در خواب برایم پیش امد چند سالی از این کابوس ها رها شدم.اما چند سالی است وقتی در خواب هستم فردی سیاه پوش را در خواب میبینم از همان لحظه نفسم بند می اید و بدنم نیمه فلج.فقط میتوانم در حالت خفگی کمک بخواهم.فکر میکنم یک روز واقعا در خواب خفه شوم...

مریم :

دیشب برای منم افتاد.
داشتم خواب میدیدم که دارم تو یه خیابون تاریک میدوم.حس میکردم کسی داره دنبالم میکنه. برای یه لحظه خودمو رو تختم دیدم .همون موجودی که دنبالم میکرد اومد خودشو انداخت روم . دقیقا مثل انسان بود اما خرخر میکرد.احساس میکردم بدنش و دستاش پر از مو و کرکه. کاملا سیاه بود .من حتی سنگینی بدنشو رو تنم احساس میکردم .شونه شو به دهنم چسبونده بود.نمیشد نفس بکشم .فقط یه آن به ذهنم رسید بسم ا… بگم تابره . چن بار سعی کردم .اما صدام در نیومد .احساس میکردم دارم خفه میشم.برای آخرین بار که سعی کردم بلند بسم ا..بگم یهو محو شد.چشامو باز کردم دیدم.طاقباز خوابیدم و دستام بالای سرم قفل شدن……. داشتم سکه میزدم. بعداز این ماجرا دیگه جرات نکردم بخوابم.همش میترسیدم که اون موجود برگرده .الانم میترسم شب بشه دوباره بیاد. از تصورش بدنم رعشه میگیره.خیلی وحشتناک بود.

امیر :

هنوز از علم بشدت فاصله داریم و با خرافات زندگی میکنیم. بندم دچارش شدم البته ۵-۶سال قبل و بمدت ۴-۵ روز اما با باور این پدیده علمی و تغییر شیوه زندگی(کمی ورزش منظم و رژیم غذایی مناسبتر) به سرعت حل شد...